Türkiye’de bir süredir “normalleşme” ve “yumuşama” tartışmaları siyasal gündemin ön sıralarında kendine yer buluyor. Cumhurbaşkanı Erdoğan ve CHP Genel Başkanı Özel’in görüşmesinin ardından yoğunlaşan tartışmalar bir süre daha devam edecek gibi görünüyor. Tartışmaların ana eksenini oluşturan “Türkiye siyasetinde normal olmayan ne?” sorusu ise hâlâ kapsamlı bir yanıta muhtaç.Toplum iş istiyor, aş istiyor, ekmek derdinde, ayın sonunu nasıl getiririm derdinde, çocukları için nitelikli ve parasız eğitim, sağlığa erişim derdinde… Tepede, özde değil sözde normalleşme tartışmaları toplumun can yakıcı sorunlarına değmiyor, gündemini ilgilendirmiyor

31 Mart yerel seçimlerinin ardından ortaya çıkan değişim tablosunun etkisiyle başlayan normalleşme/yumuşama tartışmaları ve görüşmelerinin nasıl bir seyir izleyeceği merak konusu. Görüşmelerin sürecek olması, normalleşmenin ya da başka bir ifadeyle yumuşamanın nasıl bir bağlamda şekilleneceğine dair ipuçları verse de siyasilerin devam eden sert söylemleri yeni soru işaretlerini beraberinde getiriyor.

MHP lideri Devlet Bahçeli’nin CHP lideri Özgür Özel ile görüşmesi yumuşama/normalleşme sürecine MHP’nin de dâhil olabileceğini düşündürürken geçtiğimiz günlerde Bahçeli’nin “Garabet yumuşamaya karnımız tok, yüzümüz de dönüktür.” açıklaması, kamuoyunda MHP’nin bu tartışmalara kapıyı kapattığı şeklinde yorumlanıyor.

Bu yoğun gündem içinde normalleşme tartışmalarını siyasetin farklı alanlarını gözlemleyen isimlerle konuştuk. Sol Parti Merkez Yürütme Kurulu üyesi Alper Taş, gazeteci Ayşenur Aslan, gazeteci, medya ombudsmanı Faruk Bildirici, Evrensel Gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Hakkı Özdal, siyasetbilimci Prof. Dr. Mete Kaan Kaynar ve ekonomist Nesrin Nas görüşlerini Fikir’le paylaştı:

Sözde normalleşme
İktidarın normalleşme konusundaki politikasını değerlendiren Alper Taş, normalleşmeye bakışın seçim sonuçlarına göre şekillendiğini vurguladı: “Normalleşme tartışmaları yerel seçim sürecinin bir sonucudur. Yerel seçimlerde büyük bir yara alan iktidar bloku normalleşme tartışmalarına can simidi gibi sarıldı. Yaralarını sarma, zaman kazanma, yönünü belirleme ve aynı zamanda muhalefeti yumuşatma konusunda bir fırsat olarak gördü. Normalleşme tartışmalarının içinde anayasal bir hak olan 1 Mayıs’ın Taksim’de kutlanması yine yasaklandı, kutlamak isteyenler gözaltına alındı, tutuklandı. Erdoğan seferberlik yetkisini aldı. Yetki ajanı yasası gündeme alındı. Türkiye Yüzyılı Maarif Müfredatı adıyla eğitimde dinselleşme süreci hızlandırıldı. Kobani davasında cezalar yağdırıldı. İşçiye, emekçiye, emekliye ve üreticiye kemer sıkma politikalarına tam gaz devam edildi. Son olarak Hakkari Belediyesi’ne kayyum atanmasıyla ‘üslupta normalleşme’ ve sözde normalleşmenin sonuna gelindi. Normal olmayan, bu faşizan uygulamalardır ve bu uygulamaların temel yürütücüsü olan AKP-MHP iktidar bloku ve onun dayandığı başkanlık sistemidir.”

Söz konusu Başkanlık sisteminin normalleşme önünde engel olduğunu belirten Taş, “Normalleşmeden anlamamız gereken, her şeyden önce demokratikleşmedir. Mevcut iktidar blokunun ve onun dayandığı başkanlık rejiminin demokrasi ile hiçbir bağı yoktur. Normalleşme, ifade ettiğimiz gibi her şeyden önce demokratik bir Türkiye’dir. Bu, ancak bir mücadele sürecinin ürünü olarak hayat bulabilir ve bunu sağlayacak olan, toplumsal muhalefetin örgütlü mücadelesidir.” dedi ve görüşlerini şu sözlerle noktaladı:

Sorunların hiçbiri normal değil ki!
Normalleşme tartışmaları beraberinde ister istemez “Normal olmayan nedir?” sorusunu da getiriyor. Normal olmayan, bu sorunun sorulması. Özgürlük, insan ve hayvan hakları gibi temel hakların olduğu ya da en azından bir vasatta olmasına çalışıldığı, hukukun çiğnenmediği ülkelerde böyle bir soru abestir. Türkiye’de saydığım ve sayamadığım herhangi bir alanda ‘normal olmayan’ ile karşılaşabilirsiniz. Peki Normalleşme kısa vadede mümkün olabilir mi? Normalleşme için çok ama çok ciddi bir zamana ve çabaya ihtiyacımız var. Zira “karşıtı” ile dokunmadık kurum ve değer bırakmadılar! Toplumun bu konudaki algısının da değişken olacağını, beklentilerin her kesime göre farklılaşacağı bir gerçektir.

Toplumun her kesimi, hatta her bireyi buna farklı yaklaşacak, kendi beklentisini dile getirecektir. Her toplumsal ya da sınıfsal kesimde farklı yanıtlar verilecektir. Ancak bütün o yanıtların ortalamasını/ vasatını bulabilmek mümkün olsa sanırım karşımıza şöyle bir başlık çıkacaktır: ‘Normalleşme gelişmiş bir ülkedeki normal insanlar gibi yaşayabilmektir.’ Yani barınma korkusu yaşamayacağı, çocukların iyi bir eğitim imkânına sahip olabileceği ve eğitimle iş kaygısı yaşamadan geleceğini inşa edebileceği… İnsanların dini, etnik kimliği ve düşüncesi yüzünden eziyet görmeyeceği… Ve nihayetinde dünyadaki pek çok yaşıtı gibi emekliliğinde (nihayet) hayatın tadını çıkartıp belki tatile gideceği bir yaşam… Bu kadar sıradan istekler bile lüks hâline gelmişse… Başa dönüyorum: Bu ülkede “normalleşme” konusundaki soruların hiçbiri “normal” değil!”

Normalleşme değil demokratikleşme
Parti başkanlarının görüşmelerinin normalleşme ya da yumuşama kavramlarıyla ilişkisini bağdaştırmanın zor olduğunu ‘normalleşme’den anlamamız gereken noktanın toplumsal, sosyal ve siyasal yaşamda kurulması şarttır.

Aslına bakarsanız, normalleşme ya da yumuşama denen kavramlar bana bir şey ifade etmiyor. Henüz ne anlama geldiğini, iki genel başkanın neden buna gerek duyduklarını anlamış değilim. Kaldı ki, neden pozisyonlarını değiştirdiklerini açıklamadıkları gibi, şeffaf yürütülen bir süreç de yok ortada. Hele sonuçları ve varılmak istenen hedefin ne olduğu da bizlere, bu ülkenin insanlarına anlatılmış değil. Şu anda yapılan, gördüğüm kadarıyla partilerin bayramlaşma ziyaretlerinden öte gitmeyen ziyaretleşmeler… Doğrusu benim beklediğim ve ülkemizin gereksinimi olan ise yumuşama, normalleşme değil demokratikleşme. Ağır aksak giden demokrasiyi iyiden iyiye bozan, otoriter rejime dönüştüren Erdoğan ve iktidarının o yoldan ricalarla döneceğine inanmak için gerçekten saf olmak gerekir. Umarım yanılırım.

AKP için bir parola!
Normalleşme”nin seçim sonrası AKP için bir tür parola gibi değerlendirilebileceğini de bir başka görütür. Normalleşme ya da bazı başka kullanımlarıyla ‘yumuşama’, Türkiye’de siyasetin 31 Mart seçimlerinden sonra ortaya çıkan özgül bir dönemine ve bu dönemin ihtiyaçlarına denk düşen, çoklu anlam taşıyan bir parola gibi. Bu adlandırmalar, Erdoğan ve iktidarı için, 31 Mart yenilgisinin fiili reddine ilişkin bir anlam taşıyor. Tüm “rıza” iddiasını sandıktan devşiren, ama işte nisan 2024 itibariyle ikinci parti hâline gelen AKP-Erdoğan’ın, hâlen siyaset üzerinde hegemonik bir etkiye sahip olduğunu gösterebilmesinin yolu, böyle bir ‘müzakere’nin oyun kurucusu ve inisiyatif sahibi olarak davranmasından geçiyordu. 31 Mart sonuçlarını istisnai ve geçici görme ve başta kendi politik kadroları olmak üzere başkalarının da böyle görmesini sağlamaya dönük bir ön alma hamlesi. AKP iktidarının tümüne teşmil olan ama özellikle MHP ittifakıyla geçilen son 7-8 yılda başat hâle gelen “CHP ile karşıtlık” temelinde kurulu politik söylemin, böyle bir manevrayla “yumuşama” iklimi lehine terk edilmesi (ya da öyleymiş gibi yapılması) hâlen geniş bir hareket alanına sahip belirleyici politik aktör olma iddiasını güçlendiriyor. MHP’nin buna ilişkin öznel itiraz ve rahatsızlıkları ayrı bir değerlendirmenin konusu.

Şimşek ile ilintili
Normalleşmenin Mehmet Şimşek programıyla ilişkili olduğu açıktır. İkinci ve daha önemli olarak ise Türkiye kapitalizminin gelip dayandığı noktada egemen sınıflar için bir tür ‘zorunluluk’ hâline gelen “Şimşek programı”nın bir milli mutabakat meselesi olarak konmasıyla ilgilidir bu normalleşme mefhumu. Şimşek programının ortaya çıkaracağı toplumsal huzursuzluk ve itirazların soğurulması yönünde bir pazarlık niteliğindedir. CHP’nin 1 Mayıs konusunda, gerek öncesinde gerekse 1 Mayıs günü takındığı tutum, konunun bu yanının daha berrak görünmesini sağladı. AKP-Erdoğan, kendisi de 2001’de benzer bir kemer sıkma programından sonra iktidar olmuş bir parti-lider olarak yol açtığı yıkım ve bunu onarmak için uygulanan programın müstakbel sonuçlarını biliyor. Genel planda sermaye sınıfını ve onun çıkarlarını gözeten bir programın siyaseten AKP-Erdoğan’ı yıkmak yerine daha geniş bir mutabakatla sahiplenmesini hedefliyor bu yüzden. CHP’nin bu konudaki tutumu ise ayrı bir değerlendirmeyi gerektiriyor. Aslında “normalleşme” tartışmalarının Erdoğan-Özel görüşmelerinden sonra başlaması ister istemez konunun bu zeminde tartışılmasına neden oldu. Bu tartışmalar üzerinden “normal olmayan”ın özellikle ötekileştirme siyasetiyle başladı.

AKP iktidarının uzun bir dönemi boyunca süren ciddi bir polarizasyon, ciddi bir ötekileştirme var. Normal olmayan şey bu.” diyen Kaynar, şöyle devam etti: “CHP, AKP ile görüşmüyordu. ‘Orası saray, oraya gitmem!’ söylemi vardı. Erdoğan, CHP liderine ‘Bay Kemal’ diyordu. ‘Bunlardan adam olmaz!’ ya da ‘Koyunu versen güdemez!’ gibi söylemleri vardı. Yani, partiler arasında medeni ilişkiler bile doğru düzgün yürütülemeyecek düzeye gelmişti ve ciddi bir ötekileştirme söz konusuydu. 31 Mart seçimlerinin ardından ise bu durumun değişme imkânını gördük. CHP, AKP’yi ziyarete gitti. Ardından AKP, CHP’yi ziyaret gidecek. En azından birbirlerine ‘Bay Kemal’ gibi ‘Recep Efendi’ gibi hakaret etmiyorlar. Görece daha medeni bir ilişki yürütmeye gayret ediyorlar. Türkiye’de şu an için normalleşme dediğimizde biraz da bunu anlıyoruz. Toplumun beklediği normalleşmeninse kısa vadede gerçekleşmesi için “Her bir partinin, siyasal sistemin temel aktörlerinin normalleşmeden ne bekledikleri ya da neyi kastettikleri önemli. Tek bir tane kavram var önümüzde: ‘normalleşme’. Ama her parti, her parti derken temel olarak AKP ve CHP’yi ve biraz da MHP’yi kastediyorum, normalleşmeden aynı şeyi anlamıyor. CHP için normalleşme, 2028’e

doğru giderken oluşturduğu, üzerinde ince ince düşünülmüş politik stratejilerinin iki ayağından birini oluşturuyor. Diğerini ise yerel yönetimler oluşturuyor. CHP 2028’e kadar yerel yönetimlerde bir başarı elde ederek bunu o tarihlerde yapılacak genel seçimler için bir sıçrama tahtası olarak kullanmak istiyor. Yani, belediyelerde daha iyi hizmet vererek bir şekilde bunu 2028’e doğru taşımaya çalışmakta.”

Yeni oyun teorisi
AKP’nin yumuşama kavramıyla ‘oyun teorisi’ni anımsanıyor.AKP için ise yumuşama, stratejik bir hamle olmaktan ziyade daha çok oyun teorisini, pragmatik bir hamleyi anlatıyor. Bu pragmatik hamlede biraz daha ‘Bekle gör.’ politikası geçerli. Aslında bakarsanız tüm partiler için geçerli bu, sadece AKP için geçerli değil. Oyun teorisini temelde ‘diğer oyuncuların yapacakları hamlelere göre o oyuncunun kendi hamlesini ayarlaması’ şeklinde düşünürsek aslında bu bütün partiler için geçerli. Ama yumuşama konusunda AKP’de bir pragmatizm olduğunu söyleyebiliriz. Yumuşama, AKP için stratejik bir hamle olmaktan ziyade pragmatik bir hamle. Umduğunu alamadığını düşündüğü anda sayın Erdoğan’ın hemen bu politikadan vazgeçebileceği gibi bir izlenim var bende. Yani AKP stratejik olarak yumuşamaya oynamaktan ziyade ondan ne geliyor ne gelmiyor onun hesabında.”

Tabii bir de İktidar ortağı MHP var. Normalleşme sürecinin MHP’nin işine gelmediğini aktaran Kaynar “MHP için ise yumuşama bir tehdit arz ediyor. Görebildiğim kadarıyla MHP, yumuşamayı AKP’nin kendinden kurtulmasının bir planı, bir parçası olarak görmeye çalışıyor. Zaten MHP’nin gündeminde yumuşama veya benzeri bir gündem yok. MHP’nin ‘Biz neden yumuşayacağız, bizde hata yok ve olmamız gereken doğru yerdeyiz.’ gibi bir bakışı var. Tam da polarizasyona hizmet eden bir söylem bu.. Yine oyun teorisinin kavramlarıyla konuşacak olursak, ki siyaset biliminin önemli kavramlarından birisidir, bir ‘Nash Dengesi’ kurulur mu, yumuşama başarılı olur mu, olamaz mı buna bakabiliriz. Bu denge, diğer oyuncuların pozisyonunu değiştirmediği, yeni bir hamle yapmadığı sürece yani A, B ve C hamlelerini değiştirmediği sürece her birinin o an için daha fazla kazanabileceği imkânın olmadığı bir sürece işaret ediyor. Bu denge, en iyi sonuçları üretmek zorunda değil.

Bu anlamda, yumuşama devam eder mi? Eder. İşte en fazla bu kadar eder. AKP, CHP ve MHP pozisyonlarını değiştirmediği sürece neden olmasın, Türkiye’de bu yumuşama devam eder. Belki, derinleşebilir, farklı enstrümanlar devreye girebilir. Bu sürecin devam etmemesi bir tehdit algılama süreciyle olur ki MHP’nin bunu bir tehdit olarak algıladığını düşünüyorum, bu durum yumuşama sürecini sekteye uğrayabilir.”

Kutuplaştırıcı siyaset
Toplumun normalleşmeyi nasıl algıladığına bakalım.Önce bir miktar polarizasyon meselesi üzerinde duralım. Bu polarizasyon, popülizmle birlikte inşa ediliyor. Popülizm biz ve öteki ayrımına, mesela halk ve elit ayrımına dayanır. Bu somut bir ayrım değildir. Biraz da kurana bağlı bir ayrımdır. Popülistin dilinde inşa edilir bu ayrım. Popülist, bu ayrım ile ‘iyi olan’ bizler ve ‘kötü olan’ ötekiler arasında popülist bir dil inşa eder; polarizasyona yol açar. Türkiye’de siyaset uzun yıllardır bunun üzerinde ilerliyor. Mesela son yaşanan olaya bakalım, biz sokak hayvanları ile ilgili bir kanun tasarısı tartışıyoruz ve ‘Mama lobisi’, ‘İt severler’, ‘İt taparlar’ gibi söylemler kullanılıyor. İşte burada popülizmin, ötekileştirmenin dili devreye giriyor.

En ufak toplumsal sorunda bile bu polarizasyon popülizm dili üzerinden inşa ediliyor. Popülizm çok geçer akçe bir siyasal duruş. Toplumu senin açından güzel inşa eder popülizm. Yani, elindeki bir sorun üzerinde fazla düşünüp uzun uzadıya politikalar üretmene gerek kalmaz. Siyasi partiler bu yumuşamanın toplumda karşılığı olsun diye uğraşmıyor. “Topluma seslendikleri dilde ciddi bir ayrımcılık ve ötekileştirme devam ediyor. Dikkat edelim Özel’in Bahçeli’nin TBMM’deki odasına gittiği gün, Bahçeli grup toplantısında zehir zemberek bir konuşma yaptı. CHP’yi yerden yere vurdu.” Sonuç olarak, kanımca, MHP için ortada bir yumuşama yok: CHP randevu istedi, MHP randevuyu verdi. Bahçeli’ye mesir macunu ve tespih hediye edildi. Özel de tabağını aldı gitti. Akabinde Bahçeli, grup toplantısında, aynı sert ötekileştirici, popülist dili kullandı. Çünkü orada kitleye mesaj veriyor. Malum grup toplantıları Türkiye’de liderlerin sadece gruplarına değil kitlelerine de seslendikleri önemli toplantılardır. Bakıyoruz orada hiç de uzlaşmacı bir dil kullanma niyeti yok.

Yumuşamanın izleri görülmüyor
Şu anda böyle bir yumuşamanın izlerini göremiyoruz. Ama CHP bu noktada biraz daha ayrı duruyor. Kılıçdaroğlu döneminden beri devam eden bir ‘helalleşme’ söylemi var. CHP, elden geldiğince farklı toplumsal kesimlerle iç içe geçmeye diğer partilerden daha fazla dikkat ediyor. Özgür Özel’in de buna dikkat ettiğini görebiliyoruz. Bunu ‘Türkiye İttifakı’ söylemi altında yapıyor. ‘Milli takım gol attığında sevinenlerdir Türkiye İttifakı.’” diyor, burada çok geniş bir ‘biz’ tanımı var. Geçen günlerde Atatürkçü Düşünce Derneği’nin kongresinde Özgür Özel’in yaptığı konuşmaya bakalım. ‘Burası sadece sol Kemalistlerin yeri değildir.’ diyor Özel, ‘Aynı zamanda muhafazakâr demokratların, liberal demokratların yeridir.’ diye ekliyor. Yani AKP ve MHP’ye nazaran daha kapsayıcı bir dil kullanmaya gayret gösteriyor. Ne kadar karşılık buluyor toplumda, bilemeyiz. Sonuç olarak, AKP ve MHP ama asıl olarak MHP’de herhangi bir yumuşama izine rastladığımızı söylemekte zorlanıyorum.”

KUTU2

Erdoğan pragmatik birisi
Bahsi geçen süreç Özel’in normalleşme, Erdoğan’ın yumuşama söylemleri üzerinden tanımlanıyorsa iki tarafın da beklentilerinin sürece damga vuracağına inanıyorum. Türkiye bugün anayasal bir devlet değildir. Anayasalı bir devlettir ve adına Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi dedikleri literatürde bir karşılığı olmayan bir sistemle yönetilmektedir. parlamenter rejim, tek kişinin tüm yetkileri elinde topladığı, yetkilerini artırma gücünün de kendisinde olduğu ama sıfır sorumluluk taşıdığı çoğunlukçu bir otoriter rejime dönüşmüştür. Bu çerçevede Özgür Özel, normalleşmeyi kuvvetler ayrılığının olduğu anayasal bir devlete dönmek olarak ortaya koymuştur. Bu; çoğulcu, eşit yurttaşlık vaadi olan ve hukukun üstünlüğüne sahip bir devlet anlayışı demektir. Anayasa değişikliği talepleri karşısında, ‘anayasaya uymayan bir anlayışla anayasa tartışmayız’ diyerek sınırlarını çizmiştir. Benim de bugünün Türkiye’sini konuşurken normalleşmeden anladığım budur. Kaldı ki, kuvvetler ayrılığının olmadığı bir yerde anayasa olmaz ve kuvvetler ayrılığının olmadığı bir devlet anayasal devlet değildir. Bu noktadan yola çıkarak ‘normalleşme’nin kuvvetler ayrılığıyla ilişkili olması gerekiyor. Normalleşme derken Özel’in kastettiği ve benim de beklentim, önce kuvvetler ayrılığının olduğu bir anayasa, çoğulcu ve eşit yurttaşlık temelli bir devlet etme anlayışı, yargıç bağımsızlığı, şeffaf ve hesap veren bir yönetimin varlığıdır. Erdoğan’ın yumuşama sürecine bakışı ise pragmatiktir. Bir yandan 28 Şubat generallerine af getiren, ama Gezi’de bir adım geri çekilmeyen, Kobani Davası’nda ağır cezaları makul bulan, 1 Mayıs’ta coplar yağdıran ve üçüncü kez kayyum siyasetine dönmekte bir beis görmeyen bir yumuşama. Bugüne kadar kendisine hep kazandıran pragmatizmine uygun bir yumuşama. Ona yarar sağladığı sürece yumuşayacağı, yararlı olmadığını düşündüğü anda da vazgeçeceği bir politika. Erdoğan yumuşamayı oyun teorisi kuralları ile oynuyor.