Besinler ile alınan enerjinin, harcanan enerjiden fazla olmasından kaynaklanan ve vücut yağ kütlesinin artmasıyla ortaya çıkan bir hastalık olarak tanımlanan obezitenin günümüz Türkiye’sindeki risk faktörleri arasında yoksulluk ilk sırada yer alıyor.
Yoksulluğun derinleştiği ülkemizde obezitenin etkilediği yurttaş kesimi de değişiyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün küresel salgın olarak duyurduğu obezite ile ilgili Türkiye’de de bu yıl 4 Mart Obezite Günü’nde Türk Tabipleri Birliği (TTB) tarafından yapılan açıklama dikkat çekiciydi. TTB yaptığı açıklamada, obeziteyi yoksulluk hastalığı olarak yorumlayarak, merkez kapitalist ülkelerde obezite oranlarının yoksullar arasında giderek arttığına işaret etti. Karbonhidrat odaklı beslenme kültürünün, sınıfsal eşitsizliklerin, sömürünün her alanda yaygınlaşmasının, insanların çalışma koşullarının gittikçe kötüleşmesi ile yaşam tarzlarının düzensizleşmesinin dengesiz beslenme ve obezitenin yaygınlaşmasında önemli bir etken olduğuna vurguda bulundu.
Bugün Obezitenin yoksulluk hastalığına dönüşüp dönüşmediği konusunu ele aldım. Hastalığın günümüzde artık geçmişteki gibi ‘zengin’ hastalığı olmaktan çıkışını, yoksul hastalığına doğru evrilişini değerlendirdik.
Sağlıklı beslenme için günlük 550 lira şart
Mutfak harcaması, açlık ve yoksulluk sınırı rakamlarına ilişkin en güncel araştırmalardan biri Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK)/Birleşik Metal-İş Sınıf Araştırmaları Merkezi (BİSAM) tarafından gerçekleştirilen ‘Açlık ve Yoksulluk Sınır Araştırması’ yayımlandı. Araştırmaya göre; Sağlıklı ve dengeli beslenmenin maliyeti günlük 550 TL’yi, 4 kişilik bir aile için açlık sınırı 16 bin TL’yi, yoksulluk sınırı 57 bin TL’yi, tek başına yaşayan bir kişi için ise yoksulluk sınırı 25 bin TL’yi geçti. Açlık sınırı üzerinden hanehalkı tüketim harcamalarının esas alınarak yapıldığı hesaplama sonuçlarına göre ise yoksulluk sınırının 57 bin 578 lira olarak gerçekleştiği ifade edildi.
Sağlıklı beslenmek için her aile ferdinin alması gereken kalori miktarının farklılık gösterdiğinin ifade edildiği araştırmada, “Yetişkin bir erkeğin sağlıklı ve dengeli beslenmesi için tüketmesi gereken gıdaların aylık karşılığı 2 bin 66 liradır. Bu değer yetişkin bir kadın için bin 953, 15-18 yaş bir genç için 2 bin 129, 4-6 yaş arası bir çocuk için bin 405 liradır. Sağlıklı bir biçimde beslenmenin toplam aile bütçesine maliyeti ise 16 bin 646 lira olarak tespit edilmiştir. Bu tutar söz konusu ailenin sadece gıda için yapması gereken zorunlu harcama tutarıdır.” denildi.
Tek başına yaşayan bir kişinin ise sağlıklı ve dengeli beslenmesi için yapması gereken mutfak harcamaları ile yaşamını idame ettirmek için yapması gereken barınma, ulaşım, eğitim, sağlık vb. harcamalarının toplam tutarı ise en az 26.517 lira olduğunun altı çizildi.
Yoksulluk obezite için risk
TÜİK tarafından 2016 yılında yapılan sağlık araştırmasında obezite oranı yüzde 19,6 iken, 2019 yılında bu oranın yüzde 21,1’e yükseldiği açıklandı. Cinsiyet ayrımına bakıldığında ise; 2019 yılında kadınların yüzde 24,8’inin obez ve yüzde 30,4’ünün obez öncesi, erkeklerin ise yüzde 17,3’ünün obez ve yüzde 39,7’sinin obez öncesi olduğu belirtildi. Türkiye Obezite Araştırmaları Derneği de Dünya Sağlık Örgütü gibi obezitenin 21. yüzyılın küresel boyutta en önemli halk sağlığı sorunu olduğuna, dünyada hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde her geçen gün artış gösterdiğine işaret etti. Tüm bilimsel çalışmalarda yoksulluğun da, sağlıklı yiyeceğe ulaşmada bir engel oluşturduğundan, obezite açısından risk faktörü sayıldığı belirtildi.
Eskiden zengin hastalığıydı ya şimdi
İstinye Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sosyal Hizmet Bölüm Başkanı Prof. Dr. İlhan Tomanbay, obezite ve yoksulluk ilişkisi konusunda değerlendirmelerde bulundu. Sosyal sağlık açısından da konuyu ele alan Prof. Dr. Tomanbay, bundan yıllar önce obezitenin ilk kez duyulduğunda, ABD’de görülen bir “aşırı şişmanlık hastalığı” olarak öğrenildiğini ifade etti. Tomanbay şunları söyledi: “ABD zengin ülke; halk zengin, çok ve kaliteli yiyecekler yiyorlar; keseleri de uygun, yedikçe de şişmanlıyorlar gibi düşünmüş, aşırı şişmanlık dışındaki refah durumlarını gıptayla hayal etmiştik. Hamburger bizler için o tarihlerde modern ve pahalı bir yiyecekti; bugünlerde ülkemizde çalışan yabancı kökenli hamburgerciler açılmamıştı. Alışkın değildik. Oralarda ucuz, bize göre ucuz olmayan şeyi, ‘hamburgerleri yedikçe şişmanlıyorlar’ falan diyorduk. Yıllar sonra Avrupa’nın gelişmiş ülkelerinde de obezitenin ortaya çıktığını öğrenince bu görüşümüz daha da sağlamlaştı. Obezite zenginlerin hastalığıydı! Şimdi Türkiye, halkın geçim durumu bakımından daha da yoksullaştı; halkın alım gücü olabildiğince düştü. Obezitenin Türkiye’de de hızla yaygınlaştığı görülüyor. ‘Nasıl oluyor bu?’ diye düşünmeye başladık. Okuduk, bilgilerimiz gelişti. Durumun öyle olmadığını anladık.”
Ölüme götüren açlık
Obezite yaygınlığındaki artış nedenleri ve sonuçları arasında sosyal ve ekonomik nedenlerin etkisinin olup olmadığına ilişkin Tomanbay, obezitenin de birçok hastalık gibi ekonomik ve kültürel, buna bağlı olarak yaygın toplumsal nedenleri olduğunu belirtti. Bunun sadece obezitede değil istisnalar dışında hemen hemen tüm hastalıklarda dayanılması gereken bir gerçek olduğuna işaret eden Prof. Dr. Tomanbay şöyle devam etti: “Bunun ekonomik ve kültürel zorlamalara, zorluklara, çaresizliklere, değerlere, alışkanlıklara, kişisel tercihlere dayanan temelleri var. Şöyle ki, işsizlikten ve bunun getirdiği parasızlıktan et alamayan insanlar ekmek ve çeşme suyunda haşlanmış pırasayla kahvaltı yapıp okula ve işe gidiyorlar ya da işsizler sokağa çıkıyorlar. Şahsen kendim ekonomik nedenlerle oluşan beslenme düzeninde, okulunda ve işyerinde bayılan insan örneklerini görerek yaşadım. Bu en olumsuz ve yıkıma götüren açlıktır. Belli bir geliri olan, ancak yeterli besin maddelerini ekonomik nedenlerle evine sokamayan ya da az miktarda sokabilenler, bunları katık yapıp sürekli ekmek yemekteler. Bu örnek belki bir öncekine göre bir adım daha iyisi ama bu da sağlıklı beslenme değil.”
Makarnayı ekmekle yiyenler var!
Sofrasında çeşidi biraz daha olabilen, ancak yeterince olmayan milyonlarca aile pirinç, bulgur, makarna gibi haşlama besinleri ekmekle yiyerek karınlarını doyuruyorlar.Düşünebiliyor musunuz? Buğday ürünü olan makarnayı, bulguru; buğdaydan yapılma ekmekle yiyen bir toplum! Bir de bunun bir yandan yeme miktarı ve oranını artırıp bir yandan da bugünkü ekonomik yoksullukla bu eylemde bulunanların sayısı daha da arttı ise obezitenin hızla yaygınlaşmasına neden şaşalım ki? Ekonomik açıdan dar gelirlilere göre daha iyi durumdaki yurttaşlara yönelik bir örnekleme yaparsak; Masasında bulunan her türlü besin maddesini, ‘ben ekmeksiz yiyemem’ şeklindeki kültürleşmiş alışkanlığıyla, masasındaki patates püresinin, kızartmasının yanında bolca ekmek yiyenler de çok da yoksul olmasalar da kültürel bir yanlışlamanın kurbanı olmuyorlar mı? Ekmek, makarna, pirinç, bulgur vb. gibi tahıl temelli besinlerle et, süt, peynir gibi hayvansal besinlerin farklı iki besin kategorisi oluşturur.. Vitamin, şeker, lif gibi bedensel gereksinimlerimizi karşıladığımız sebzeler ve meyvelerin de tahıllar ve hayvansal besinlerin yanında üçüncü bir besin kategorimizi oluşturdukları gerçektir. Bu besin maddelerini destekleyen yağlar, salçalar, tuz ve diğer baharatların yemeklerin çeşnileri olduğuna dikkat çekerken şu gerçekki hayvansal ürünlerin farklı iki değerleri vardır. Birincisi bedenimizin karbonhidrat gereksinimini karşılarken ikincisi zihinsel gelişmemizin anahtarlarından biri olan protein sunarlar bizlere. Bedenimizin ikisine de gereksinimi bulunmaktadır. Karbonhidratlar bedensel gelişmemize temel oluştururken proteinler zihinsel gelişmemizin tahrikçileridir.
Protein tüketemiyoruz
Bol proteinli besinleri yiyenler -protein beyni etkilediği için- daha zeki olur, tahılı bol tüketenler – bol karbonhidrat aldıkları için – bedence daha hızlı gelişirler ve bedenlerinde bol et ve yağ ürer. Ancak karbonhidrat proteinli besinler kadar beynin gelişmesine katkı yapmaz. Bu yüzden Türkçemizde iri kıyım, göbekli kişilere somun pehlivanı denir. Bunlar iri kıyım, ancak pehlivanlıkta da çevik ve atak değillerdir. Ayrıca, protein zihinsel kapasiteyi arttırırken karbonhidrat cinsel güdüleri tahrik etmektedir. Bu yüzden etle beslenen ülkelerin nüfusları bir sınırı aşmaz, ancak sanayi ve üretim kapasiteleri daha hızlı gelişirken karbonhidratla beslenen ülkelerin (Hindistan, Çin vb.) nüfusları çok yüksek, üretim kapasiteleri görece düşüktür. Türkiye de bu kategoridedir maalesef. Yakın yıllara kadar nüfus sınırlama politikası kapsamında aile planlaması çalışmaları Türkiye’de de kamuca yapılmıştır. Bugün aile planlaması politikasından vazgeçilmiştir. Çok çocuklu ancak yoksul ailelerin yaygınlaştığı ülkemizde bu uygulamanın toplumsal ve siyasal sonuçları bugünün siyasal arenasında sonuçlarını göstermektedir.
Karbonhidrat ağırlıklı besleniyoruz
Günümüz Türkiyesi’nde dengeli olarak protein, karbonhidrat, yağ, vitamin, su ve lifli besinlerle beslenemeyen yurttaşlar sofralarında büyük oranda karbonhidratlı besinlere yer vermek zorunda kald.Bu besinler et ve et ürünlerine kıyasla daha ucuzdur. Bugünkü ekonomik koşullarda yeterince satın alınması her aile için olası olmayan et ve peynir, süt gibi et ürünlerinin yerini daha ucuz olduğu için tüketimi daha da artan karbonhidratlı besinler almıştır. Bunun da obeziteyi arttırması doğal görülmelidir. Bugün Türkiye’de çalışan nüfusun yüzde 50’den fazlası sağlıklı beslenmeye yetmeyecek düzeyde olan asgari ücret ve daha azıyla geçinmek zorundaysa sağlıksız ve toplumu çürüten yaygın obezitenin artması elbette kaçınılmaz olacaktır. Ve zihin yapısı yeterli çalışmayan, ama şişman ve hantal bedenler de artacaktır .Peter Osborne’un “Tahıl Yok,
Dert Yok” adlı kitabından bir alıntı yaparsak, “…Tahıl ürünlerinin obeziteye ve diğer metabolik rahatsızlıklara nasıl katkıda bulunduğunu keşfedeceksiniz.” .
Sosyal sağlığın konusu obezite!
Sonuç olarak obezitenin sadece fizyolojik sağlık alanının konusu olmadığını, sosyal sağlık alanının da konusu ve doğrudan üretimi olduğu bir gerçektir.Bu noktada, sosyal sorunların hangi bedensel arazlara yol açtığı konusunda başta ne sosyal çalışmacılar ne de diğer meslek elemanları kendi mesleki boyutlarında eğilmiş ve incelemeye başlamış değillerdir. Özellikle sosyal çalışmacılar acilen bu konuda kurullar (heyet), yarkurullar (komisyon) oluşturarak çalışmaya başlamalıdır. Göreceklerdir ki obezitenin sosyal tedavisi konusunda çok fazla gerçeğin üretimi ve sosyal tedavi yolları üretilmiş olacaktır
Sağlığımız iyi değil
Sağlık sadece bedensel değil, ruhsal ve sosyal olarak tam bir iyilik durumudur. Bu tanım bugün Dünya Sağlık Örgütünün daha ilk tüzüğünde (1947) yer almış tanımdır. Bu tanıma bugün ruhsalın yanına aklî, yani mental sağlığı da ekleyelim. Bedensel sağlık fizyolojik sağlıktır. Ruhsal ve ussal (aklî) sağlık da beyin ve ruh durumlarımızın sağlıklı olmasına işaret eder. Sosyal sağlık nedir o zaman? Kısaca bu görüşmede sıkça değindiğimiz, ekonomik, kültürel ve toplumsal koşulların, sosyal yaşam düzenimizi bozan maddi ve manevi bozuklukların önayak olduğu, yarattığı sosyal düzenimizin, yani sosyal ilişkilerimizin ve sosyal iletişimlerimizin yerinde olmasıdır. Bugün bu düzenin yerinde olduğunu Türkiye halkı için söylemek, kabul edersiniz ki, olanaksızdır. Ekonomik ve siyasal baskıların yarattığı en hafifinden rahatsızlıklar, en ağır boyutunda travmalar sosyal sağlığı bozmaktadır. Sık sık sokaklarda kavgalar, bıçaklamalar, öldürmeler gündelik olaylara dönüşmüştür. Komşu hakları düşüncesi ortadan kalkmış komşu komşuya adeta düşman olmuştur. Bu ayrı ve buraya sığmayacak kadar uzun bir konudur. Sosyal sağlığın bozukluğunun, yani ekonomik, kültürel ve siyasal baskıların psikosomatik hastalıklara yol açtığı halk arasında yaygın olarak bilinen bir gerçektir. Psikosomatik hastalıkların yanına sosyosomatik rahatsızlıkları, giderek hastalıkları yani, sosyal bozuklukların bedende yarattığı arazlar. Örneğin üzüntüden kanser olmak gibi. Bu şekilde bugün halkımızın ne büyük bir biyopsikososyal baskılar altında olduğu gerçeği daha kolay görünecektir.”
Beslenme asıl problem!
Beslenme ve Diyetetik Uzmanı Diyetisyen Hanife Kara konuyla ilgili olarak, “Dünya çapında obezite prevalansı son yıllarda istikrarlı bir şekilde artış göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü obeziteyi küresel bir salgın ilan etmiştir. Pek çok popülasyonda, özellikle de yüksek gelirli ülkelerde, obezitenin dağılımı sosyoekonomik spektrum boyunca eşitsizdir ve ters bir sosyal eğim izler. Yani sosyoekonomik durum ne kadar düşükse, obez erkek ve kadınların oranı da o kadar yüksek olur. Bu bulgu, sosyal durum ve halk sağlığı açısından büyük önem taşımaktadır.” diye konuştu. Diyetisyen Kara, “20. yüzyıl ile beraber nüfusun büyük kesiminde toplumun artan maliyetler karşısında enerjisi yüksek, besin değeri düşük olan besin tüketiminde ciddi oranda bir atış görülmüştür. Bu da obezite oranında da ciddi bir artışa neden olmuştur. Zengin, sosyaekonomik düzeyi yüksek olan bireyler sağlıklı gıdalar satın alabiliyor, obeziteyle mücadele ve diğer kilo kontrolü hususunda imkanlara da çok rahat erişebiliyor. Bu nedenle günümüzde obezite salgınının yoksul kesimde, zengin gruplara göre daha hızlı ilerleyebileceği varsayılabilir” yorumunda bulundu. Son olarak yoksulluk ve obezite arasındaki pozitif ilişkiyi tanımlamak için kullanılan “yoksulluk ve obezite paradoksu” teriminden bahseden Kara, “Araştırmacılar bunu bir paradoks diğer bir tabirle çelişki olarak adlandırıyor. Bir taraf bazı insanların, yoksulluk nedeniyle, yiyecek almaya gücü yetmedikleri için daha düşük kalori alımına sahip olacağını, öteki taraftan yine bu insanların yoksulluk nedeniyle daha basit gıdaları tüketerek, sağlık yönünden fakir işlenmiş gıda tüketiminin daha fazla olabileceğini gösteriyor. Bu sorunlar karşısında sağlıklı gıdaların ve fiziksel aktivite fırsatlarının herkes için daha erişilebilir ve uygun fiyatlı hale getirilmesi hepimizin sağlığımız için oldukça önemli olduğunu söylemek isterim.” çağrısında bulundu.