Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (TCMB) başkanını görev süresi dolmadan değiştirme yetkisini iptal etti.
AYM'nin Aralık 2023 tarihli karar, 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin (KHK) 151. maddesinin (h) ve (j) bentlerinin Anayasa’ya aykırı olduğuna hükmetti. Kararın detayları, Resmî Gazete’nin 4 Haziran 2024 tarihli sayısında yayımlandı.
Anayasa Mahkemesi, Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) başkanını süresinden önce değiştirme yetkisini iptal etti. Mahkeme, 7 Aralık 2023 tarihli kararında, 703 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’nin (KHK) 151. maddesinin (h) ve (j) bentlerini Anayasa’nın mülga 91. maddesi yönünden Anayasa’ya aykırı bularak iptal etti.
İşte AYM'nin o kararı:
Anayasa Mahkemesi 7/12/2023 tarihinde E.2018/117 numaralı dosyada 703 sayılı Anayasada Yapılan Değişikliklere Uyum Sağlanması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’nin bazı kurallarının Anayasa’ya aykırı olduklarına ve iptallerine karar vermiştir.
7142 sayılı Yetki Kanunu’yla, 6771 sayılı Kanun’la Anayasa’da yapılan değişikliklere uyum sağlanması amacıyla Bakanlar Kuruluna kanun hükmünde kararname (KHK) çıkarma yetkisi verilmiştir. Anılan Kanun’un 1. maddesinin (1) numaralı fıkrasıyla KHK çıkarma yetkisinin kapsamı; kamu kurum ve kuruluşlarının kuruluş, teşkilat, görev ve yetkilerinin düzenlenmesi, kanunlar ve KHK’larda yer alan tüzük, Bakanlar Kurulu, İcra Vekilleri Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti kararı, Bakanlar Kurulu kararı, Bakanlar Kurulu yönetmeliği, hükûmet, başbakan, başvekil, başbakanlık, başvekâlet, sıkıyönetim, nizamname, kanun tasarısı gibi bazı ibarelerin değiştirilmesi, yürürlükten kaldırılması veya bu çerçevede kanunlar ve KHK’larda yer alan ilgili hükümlerin yeniden düzenlenmesi, mevcut bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşların bağlılık ve ilgilerinin yeniden belirlenmesi, uygulama imkânı kalmayan kanun ve KHK’ların yürürlükten kaldırılması, kanun ve KHK’larda yer alan bakanlıkların, kamu kurum ve kuruluşlarının kurulması, kaldırılması, görevleri, yetkileri, personeli ve teşkilat yapısı ile merkez ve taşra teşkilatlarının kurulması ve üst kademe kamu yöneticilerinin atanmaları ile görevlerine son verilmesine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesinin sağlanması, Cumhurbaşkanı’nın yürütme yetkisine ilişkin hususlara dair hükümlerin düzenlenmesi, ilgili hükümlerin değiştirilmesi veya yürürlükten kaldırılması konularıyla sınırlandırılmıştır.
7142 sayılı Kanun’un genel gerekçesinde de Anayasa’da yapılan değişiklikle parlamenter hükûmet sistemi yerine Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemine geçildiğinden yeni hükûmet sistemine geçiş için yapılan değişikliklerin ilgili kanunlarda bazı düzenlemelerin yapılmasını gerekli hâle getirdiği belirtilmiş, bu kapsamda çıkarılacak KHK ile Cumhurbaşkanlığı hükûmet sisteminin gerektirdiği düzenlemelerin yapılmasının öngörüldüğü ifade edilmiştir.
Bu çerçevede Anayasa’da yapılan değişikliklere uyum sağlanması amacıyla bazı kanun ve KHK’larda değişiklik yapılması için dava konusu 703 sayılı KHK çıkarılmıştır.
KHK Anayasa’ya uygunluk denetimi, kanunların denetiminden farklıdır. Anayasa’nın 11. maddesinde “Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.” denilmektedir. Bu nedenle kanunların denetiminde, onların yalnızca Anayasa kurallarına uygun olup olmadığı tespit edilir. KHK’lar ise konu, amaç, kapsam ve ilkeleri yönünden hem dayandıkları yetki kanununa hem de Anayasa’ya uygun olmak zorundadır.
Anayasa’nın mülga 91. maddesinde kimi konuların KHK’larla düzenlenmesi yasaklanmıştır. Aynı şekilde Anayasa’nın mülga 163. maddesinde de Bakanlar Kuruluna KHK ile bütçede değişiklik yapmak yetkisi verilemeyeceği belirtilmiştir. Bu kurallar uyarınca Türkiye Büyük Millet Meclisi Bakanlar Kuruluna ancak KHK ile düzenlenmesi yasaklanmış alana girmeyen konularda KHK çıkarma yetkisi verebilir.
Bu itibarla Anayasa’ya uygunluk denetimi yapılırken konu, amaç, kapsam ve ilkeleri yönünden dayandıkları yetki kanununa uygun olmadığı ya da yasak alana giren bir konuda düzenleme yaptığının tespit edilmesi durumunda KHK kuralının Anayasa’nın mülga 91. maddesi uyarınca iptali gerekecektir. KHK kuralının Anayasa’nın mülga 91. maddesi yönünden denetimi yapılırken belirtilen hususlar bakımından öncelik sonralık ilişkisi bulunmamaktadır. Belirtilen hususlardan herhangi biri yönünden aykırılığın tespit edilmesi KHK kuralını Anayasa’ya aykırı kılacaktır.
Öte yandan yargısal denetimde bir KHK’nın mülga 91. maddedeki ölçütler yönünden Anayasa’ya uygun bulunması onun anayasallık denetiminin tamamlanması için yeterli değildir. Başka bir ifadeyle mülga 91. maddedeki ölçütler yönünden Anayasa’ya uygun bulunan KHK’ların aynı denetimde içerik itibarıyla da Anayasa’ya uygun olup olmadığının ayrıca saptanması gerekir.
Anayasa Mahkemesi yukarıda belirtilen çerçevede yaptığı incelemede, 703 sayılı KHK’nın bazı kurallarını 7142 sayılı Kanun’un kapsamında bulunmadığı (birçok örnek arasından bkz. KHK’nın 12. maddesinin (o) bendiyle 3289 sayılı Kanun’un başlığıyla birlikte değiştirilen 34. maddesi, KHK’nın 16. maddesinin (b) bendiyle 4059 sayılı Kanun’un başlığıyla birlikte değiştirilen 7. maddesi), bazılarını 7142 sayılı Kanun’un amacıyla bağdaşmadığı (birçok örnek arasından bkz. KHK’nın 9. maddesinin (e) bendiyle 6446 sayılı Kanun’un 26. maddesinin (6) numaralı fıkrasından sonra gelmek üzere eklenen (7), (8), (9), (10), (11), (12), (13) ve (14) numaralı fıkralar), bazılarını 7142 sayılı Kanun’un hem kapsamına girmediği hem de amacıyla bağdaşmadığı (birçok örnek arasından bkz. KHK’nın 19. maddesinin (b) bendiyle 5253 sayılı Kanun’a eklenen ek 1. madde, KHK’nın 22. maddesinin (b) bendiyle 652 sayılı KHK’nın başlığıyla birlikte değiştirilen 13. maddesinin ikinci cümlesinde yer alan “Milli Eğitim Bakanlığınca” ibaresi ile üçüncü cümlesinde yer alan “Bakanlık bu yetkisini” ibaresi dışında kalan kısmı), bazılarını ise KHK ile düzenlenmesi yasak olan hak ve özgürlüklere ilişkin düzenleme içerdiği (birçok örnek arasından bkz. KHK’nın 6. maddesinin (b) bendiyle 6004 sayılı Kanun’un başlığıyla birlikte değiştirilen 8. maddesi, KHK’nın 11. maddesinin (c) bendiyle 351 sayılı Kanun’un başlığıyla birlikte değiştirilen 11. maddesi) gerekçeleriyle iptal etmiştir.
Anayasa Mahkemesi ayrıca bazı kuralları da içerik yönünden Anayasa’ya aykırı bularak iptal etmiştir (birçok örnek arasından bkz. KHK’nın 200. maddesinin (a) bendiyle 5393 sayılı Kanun’un 4. maddesinin beşinci fıkrasının ikinci cümlesinde yer alan “Danıştayın görüşü alınarak müşterek kararname” ibaresinin “Cumhurbaşkanı kararı” ve altıncı fıkrasında yer alan “İçişleri Bakanlığının önerisi üzerine müşterek kararnameyle” ibaresinin “Cumhurbaşkanı kararı ile” şeklinde değiştirilmesi).
İPTAL EDİLEN DÜZENLEMELER
(h) Bendi: 1211 sayılı Kanunun 25. maddesinin birinci fıkrasının yürürlükten kaldırılması.
(j) Bendi: 1211 sayılı Kanunun 29. maddesindeki bazı ifadelerin ve cümlenin yürürlükten kaldırılması.
KARARIN GEREKÇESİNDE "TBMM" DETAYI
Mahkeme, TBMM’den yetki alınmadan yapılan bu düzenlemelerin Anayasa’ya aykırı olduğuna hükmetti. Anayasa Mahkemesi'nin kararı, Resmî Gazete'nin 4 Haziran 2024 tarihli sayısında yayımlandı.
2019'da BAŞLAMIŞTI
İlk olarak 6 Temmuz 2019'da Cumhurbaşkanı Erdoğan, TCMB Başkanı Murat Çetinkaya'yı görevden alarak yerine Murat Uysal'ı atamıştı. Bu süreç günümüze kadar değişen başkanlarla sürüyordu.