Balkan ülkesi Sırbistan, birkaç haftadır ülke genelinde düzenlenen protestoların toplumsal ve siyasal gerilimini yaşıyor. Sırbistan Devlet Başkanı Alexander Vucic’i protesto eden on binlerce kişi başkent Belgrad’da iktidarı protesto etti. Yıllar sonra Belgrad şehir merkezinde düzenlenen en büyük protesto gösterisinden biri gerçekleşirken; kalabalıklar lityum madenciliğinin ülkede resmen yasaklanması talep ederek başkentin iki ana tren istasyonunu kapattılar.
Hükümet yetkilileri ve basın, büyük bir medya kampanyası başlatarak gösterileri; 2013 yılında Ukrayna'nın başkenti Kiev'deki Maydan ayaklanmasına benzeterek; ülkenin o dönemki Rus yanlısı Devlet Başkanı Viktor Yanukoviç'in devrilmesine yol açan darbe mitinglerine benzetti.
Nitekim Vuciç’de, “Rus istihbarat servislerinin kendisine, O’nu iktidardan uzaklaştırmak isteyen Batılı güçler tarafından Sırbistan'da “kitlesel bir ayaklanma ve darbe" hazırlandığı yönünde bilgi verildiğini” söyledi. Hükümet madenin ekonomik kalkınma için bir fırsat olduğunu savunurken, eleştirenler ise madenin Jadar vadisinin yanı sıra önemli yer altı su rezervleri ve tarım arazilerine onarılması imkansız bir kirlilik getireceğini söylüyor.
Vadideki yerliler, çokuluslu Rio Tinto madencilik şirketi tarafından işletilecek olan madene şiddetle karşı çıkıyor. Şu ana kadar Sırbistan genelinde 32 şehirde binlerce kişinin katıldığı protestolar düzenlendi. Hem hükümet hem de şirket üretim sürecinde en yüksek çevre standartlarını taahhüt etti, ancak muhalifler ikna olmadı. Aktivistler projenin batı Sırbistan'daki suya ve toprağa zarar vereceğinden endişe ederken, bazı Sırplar güçlü çokuluslu madencilik devinin kendilerini ezdiğini düşünüyor. Ayrıca ülke için finansal faydaların küçük olacağını iddia ediyorlar
Gelim birlikte protestoların arka planının nasıl geliştiğine bakalım…
Sırbistan ile AB, çevresel kaygılara rağmen büyük protestolara yol açan lityum madencilik projesinin devam etmesini sağlayacak bir mutabakat zaptı imzaladı. Anlaşmanın temel nedeni, çokuluslu bir şirket olan Rio Tinto'nun ülkenin batısındaki Jadar Vadisi'nde yapmayı planladığı lityum maden projesi. Ancak bu projeye bölge halkı ve çevre aktivistler karşı çıkıyor.Vuciç ise oluşacak çevre tahribatının önüne geçmek için maden projesinin her aşamasında ulusal ve uluslar arası çevrecilerin dahil olacağı bir komisyon kurulacağını söyledi.
1990'lardaki Balkan savaşlarından sonra, İngiliz Avustralyalı madencilik şirketi Rio Tinto burada keşif kuyuları açmaya başladı ve Jadar Vadisi'nin Avrupa'nın en büyük lityum yataklarından biri olduğunu doğruladı. O kadar büyük ki, şu anda Avrupa'nın lityum ihtiyacının %90'ını karşıladığı tahmin ediliyor. Araç emisyonlarını azaltmak için elektrikli araçlara geçiş yapan Avrupa kıtası için çok büyük anlamlar ifade ediyor.
Bu arada Sırbistan, hem Rusya ve Çin ile çok yakın bağlarını sürdürürken hem de resmen AB’ne tam üye olmaya çalışıyor. Yeşil enerjiye geçiş için gerekli lityum ve diğer temel hammaddelerin üretimiyle Sırbistan hem Avrupa Birliği’ne yakınlaşacak hem de Avrupa'nın Çin'e bağımlı olduğu lityum pil ve elektrikli araba ithalatını azaltmayı hedefliyor. İşte tam olarak burada Sırbistan ile AB arasında bir madencilik muhtırası imzalandı. Üstelik
Anlaşmanın gerçeklemesinde Almanya etkin rol oynadı. Çünkü, an itibariyle Avrupa’da en büyük linyit üretimi yapan ülke Almanya’dır. Hem elektrikli araçlar da hem de elektrikli ev-mutfak araçlarında dünyada söz sahibi olan Alman markalar, linyit ihtiyacını coğrafi açıdan yakın bir ülkeden karşılaması hayati bir öneme sahip olacak. Aynı zamanda rakibi Çin’in Avrupa ve Ortadoğu pazarını ele geçirmesinin önüne geçecektir.
En önemlisi Almanya’da linyit ve elektrikli araba üretim tesisleri bulunan Amerikalı iş adamı Elon Musk ve şirketi Tesla, üretim üssü olarak Almanya’yı merkez ülke seçmişti. Almanya’daki linyit şirketleri esas olarak Elon Musk’ın himayesinde, dolayısıyla Amerikan Tesla şirketi Alman şirketler aracılığıyla lityum madeninin işletme hakkı Sırbistan’dan almıştı. İşte göstericiler tam olarak burada Sırp madenlerinin Almanya ve dolayısıyla Tesla’nın patronu Amerikalı Elon Musk’a verilmesine karşı çıkıyorlar. Elbette göstericileri provoke edenlerin derdi çevre koşulları ve Jadar vadisinde verimli tarım arazilerini korumak değil; otomotiv sektöründe önemli bir pazar gücünü elinde tutan Fransız şirketlerinin ve Fransız devlet politikasının amacına bilerek/bilmeyerek Sırp toplumunu Vucic hükümetine karşı kışkırtmak istemesinden kaynaklanıyor.
Sırbistan madenleri sadece Fransız otomotiv devlerini değil; aynı zamanda Çin otomobil üreticilerini de yakında ilgilendiren bir konudur. Çünkü AB ülkeleri, Çin ithalatına olan bağımlılığını azaltmak için elektrikli araç akülerinde kullanılmak üzere yeni lityum kaynakları arıyordu. Sırbistan maden projesinin Avrupa bloğu için ne kadar önemli olduğunun bir göstergesi olarak, imza törenine Almanya en üst düzey profilden katılım sağlayarak Alman Başbakanı Olaf Scholz ve Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vucic nezaret etti.
İmza töreninin ardından basın mensuplarına açıklama yapan Vucic, Jadar Vadisi sakinlerinin yaşamları ve çevre için "kişisel olarak mücadele edeceğini" söyledi. “Ülkemiz için muazzam bir ilerlemeye inanıyoruz, bu bize 6 milyar Euro doğrudan yabancı yatırım getirecek. Ülkemize bugüne kadar yaptığımız en büyük yatırımlar,” dedi.
Rio Tinto, Jadar Vadisi bölgesinde kurulması planlanan lityum madeninin Avrupa'nın en büyükleri arasında yer alacağını ve şirketin dünyanın en büyük 10 lityum üreticisinden biri olacağını iddia ediliyor.Sırbistan projesi İngiltere, Avustralya, ABD ve AB'den güçlü bir desteğe sahip. AB ülkeleri kullandığı lityumun neredeyse tamamını ithal ediyor ancak lityum talebinin 2030'a kadar 18 kat, 2050'ye kadar ise 60 kat artacağı tahmin ediliyor. Esas olarak lityum kullanan pillerle çalışan elektrikli araçlara geçişin bir sonucu olarak, pil mineralleri ve malzemelerinin tüm tedarik zincirini güvence altına alınması elektrikli otomotiv endüstrisi için hayati bir önem veriliyor. Bu yüzden linyit madenleri, başta Loznica ve batı Sırbistan'daki Jadar bölgesi olmak üzere tüm ülkenin hem siyasi hem de ekonomik açıdan kaderini etkileyecek önemli bir fırsat olarak değerlendiriliyor.
Brüksel, Sırbistan ile kritik hammaddelerin tedariki konusunda bir işbirliği anlaşması imzaladı. Bu hamle, geleneksel olarak Rusya'nın müttefiki olan Balkan ülkesinin AB'ye doğru bir yöneliş olarak da görülüyor. Gösteriler, Vucic hükümetinin, başkent Belgrad'ın yaklaşık 100 kilometre batısındaki Loznica yakınlarında, İngiliz-Avustralyalı madencilik şirketi Rio Tinto tarafından desteklenen tartışmalı madencilik projesine onay vermesinden birkaç gün sonra geldi.Rio Tinto'nun 'potansiyel olarak dünyanın en büyük yeşil alan lityum projelerinden biri' olarak tanımladığı Jadar Vadisi madencilik projesi, korkulan çevresel etkileri nedeniyle benzer protestolar sonucunda 2022'nin başlarında bir kez daha durdurulmuştu.
Sırbistan Anayasa Mahkemesi geçtiğimiz günlerde hükümetin 2022 tarihli izni iptal etme kararını bozdu ve birkaç gün sonra hükümet hızla yeni bir düzenleme yaparak Rio Tinto projesini "hayata döndürdü". Vucic hükümet yetkilileri "protestoların amacının ekoloji ve sağlık olmadığı" yönünde açıklamalar yaptı. Mesela açıkla bir şekilde Başbakan Milos Vuceviç yaptığı açıklamada, Sırbistan'da Jadar projesine karşı olduğu iddia edilen bu günlerde düzenlenen her mitingin aslında Aleksandar Vucic'i devirmeye hizmet eden siyasi bir miting olduğunu söyledi.
Dolayısıyla bu anlaşma ülkenin Rusya ile yakın bağları konusunda endişeleri bulunan küresel sistemin; Sırp hükümetinin AB'ye doğru bir dönüşünün parçası olarak görülüyor. Sırbistan aynı zamanda lityum sayesinde AB'nin tek pazarıyla entegrasyonunu artırıyor ve AB ile ekonomik, sosyal ve çevresel yakınlaşmasını daha da geliştiriyor.
Sırbistan’ın Almanya özelinde AB ile imzaladığı lityum mutabakatı Tesla Motors'un sahibi Elon Musk’da mutlu etti. Hatta çok daha erkenden Sırbistan ile yakında ilgilendiğini açıklamalarıyla göstermişti. Musk attığı bir tweette Sırp bir ailenin çocuğu olarak Hırvatistan'da doğduğunu söyleyerek Twitter'da ufak bir tartışmaya yol açmış. Hatta son 2024-Paris Olimpiyatlarında tenis dalında şampiyon olan Sırp sporcuyu Twiteer’da tebrik ederek Sırp kamuoyuna sempatik bir algı yaratmaya çalışmıştı ancak anlaşılan bu algı çalışması Sırp kamuoyunda pek yeterli olmamış gözüküyor.
Sonuç olarak Sırbistan gösterilerinin arkasında otomotiv ve elektronik cihazlarının temel bileşini olan lityum madenleri üzerinden paylaşım savaşı yaşanıyor. Bir tarafta Fransa, diğer tarafta Çin öbür tarafta Almanya, ABD ve AB ülkeleri var. Sırbistan, yaşananları ekonomik bir fırsata çevirmek istiyor. Ancak Sırp halkı çevrenin tahrip edileceği konusunda gayet ciddi gözüküyor; bu eleştiriyi çevre hassasiyeti üzerinden göstermiş olsa da asıl mesele Amerikanın karşıtlığından dolayısıyla da Tesla’ya karşı olmaktan kaynaklanmaktadır. Olaylar kontrol altında tutulmazsa ülkenin geleceği açısından her şeye gebe gözüküyor.